سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، در ادامه انتشار مقالات منتشر شده در جلد چهارم رؤیت هلال" که به همت موسسه کتاب شیعه و تلاش های حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری تدوین شده، اینک شش مقاله دیگرآن را منتشر می کند.
* در مقالۀ پنجم: «شب و روز» مؤلّف بزرگوار آن حضرت استاد نجومی (دامت إفاضاته) به یکی از سؤالات مرتبط با رؤیت هلال پاسخی نو داده‌اند. سؤال مرتبط با رؤیت هلال و مؤثر در موضوع لزوم اتّحاد آفاق (نظر مشهور) و یا عدم آن (نظر عدّه‌ای از فقیهان از جمله آیة الله خویی رحمه اللّه) این است که آیا لیلة القدر واحد شخصی و در سراسر کرۀ زمین یک شب است یا دو شب؟ رسالۀ دهم جلد اوّل این مجموعه از مولی اسماعیل خواجویی رحمه اللّه پاسخی به این سؤال بود. مرحوم آیة الله خویی برای تأیید نظر خود به وحدت شخصی لیلة القدر استدلال کرده است:
و یدلّ أیضا علی ما ذکرناه الآیة الکریمة فی أنّ لیلة القدر لیلة واحدة شخصیة لجمیع أهل الأرض علی اختلاف بلدانهم فی آفاقهم …
فالنتیجة علی ضوئهما أنّ لیلة القدر لیلة واحدة لأهل الأرض جمیعا، لا أنّ لکلّ بقعة لیلة خاصّة «۱».
مخالفان این نظر، به این دلیل پاسخ داده‌اند. پاسخ مقالۀ پنجم بخش چهارم به این سؤال، به نوعی جواب به استدلال آیة الله خویی هم هست. استاد نجومی معتقدند شب قدر ۲۴ ساعت است نه مثلا ۱۲ ساعت، همچنان که سایر شبها و روزها نیز هر کدام ۲۴ ساعت‌اند:
چرا روزهای لیالی متبرکه نیز فضیلت دارند
… اگر در منطقه‌ای از زمین روز به سر آمد، روز آن منطقه به سر آمده؛ ولی هنوز روز در کرۀ زمین هست … و یک روز در تمام کرۀ زمین آن هنگام تمام می‌شود که تمام مناطق کرۀ زمین از منطقۀ تابش نور رد شود … و ما بدین جهت گفتیم که هر شب ۲۴ ساعت و هر روز ۲۴ ساعت است، امّا توأمان و با همدیگر و اندر هم … مثلا شب قدر
۲۴ ساعت است، ولی چون شب است هر منطقه‌ای بهره و استفادۀ خاص خودش را باید در وقتی که خودش در منطقۀ شب واقع شده است ببرد، و اگر روز آمد گرچه هنوز شب قدر در کرۀ زمین باقی است، امّا مجال بهره‌برداری این انسان به سر رسیده است و از همین نکته در می‌یابیم که چرا روزهای لیالی متبرکه نیز فضیلت دارند …
و از همین جا جواب اشکالی را می‌دهیم که گویند: … شب قدر متعدّد نیست و فقط یک شب در یک سال است و اگر نیمی از زمین کاملا این شب را درک کرد به طوری که اوّل طلوع صبح صادق این نیم همزمان با فرا رسیدن شب نیم دیگر است پس باید شب قدر رخت بربسته باشد … ولی حقیقت آن است که شب ۲۴ ساعت است و با رفتن شب از نیمی از کرۀ زمین، نیمی از این ۲۴ ساعت گذشته است و با چرخش یک دور کامل کرۀ زمین این ۲۴ ساعت به پایان می‌رسد که شب قدر نیز تمام شده است و دیگر اشکالی به مطلب وارد نمی‌آید …
ایشان سپس برای اثبات مدّعای خود شواهدی از آیات شریفه ذکر می‌کند.
بررسی موضوع تقویم اسلامی بین المللی متّحد
* در مقالۀ ششم: «رؤیت هلال ماه … » از مسائل متعدّد مرتبط با این بحث سخن گفته شده است. نویسندۀ مقاله با اشاره به اهمیت ماه قمری و رؤیت هلال در اسلام، موضوع تقویم اسلامی بین المللی متّحد را مطرح می‌کند و بر لزوم تهیۀ آن اصرار می‌ورزد.
وی می‌گوید:قرآن کتاب ریاضیات، نجوم یا فیزیک نیست. قرآن در این زمینه‌ها موشکافی نمی‌کند.
اگر چنین می‌کرد در را بر روی کاوش و جستجوی بشر می‌بست و جلو استفادۀ انسان از هوش و ذکاوت خود را می‌گرفت و مانع کشفیات و اختراعات وی می‌گردید …
خداوند ماه و خورشید را برای تنظیم تعداد سالها و محاسبات به وجود آورد. این خود نشانگر اهمیت ریاضیات و موجب جذب و تشویق مسلمانان برای فراگیری محاسبه و علم نجوم است.
وی همچنین از مزیت ماه قمری بر ماه خورشیدی، اتّحاد و اختلاف آفاق و نظر اهل سنّت در این باره، سخن گفته است و در پایان می‌افزاید:
در خاتمه مایلم به آقای دکتر محمّد الیاس، در مورد تحقیقات برجستۀ ایشان راجع به ایجاد یک تقویم بین المللی قمری و فرستادن جداول مربوط به نقاط مختلف جهان و پیش‌بینی رؤیت ماه که بسیار نزدیک به رؤیت محاسبه شده است، تبریک بگویم.
تحقیقی در مورد وضع تقویم قمری در ایران
* در مقالۀ هفتم: «تحقیقی در مورد وضع تقویم قمری در ایران» تاریخ تقویم‌نویسی در ایران از سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۷۱ ش به اجمال بررسی شده و مواردی از اختلاف و لغزشهای تقویمها در طیّ این سالها یاد شده است. نویسنده در خاتمه، برای پایان دادن به وضع نابسامان تقویم نگاری در ایران، تشکیل «شورای تقویم» متشکّل از دانشمندان دانشگاهی و حوزوی را پیشنهاد کرده است.
چگونگی تدوین تقویم جهانی اسلام
* در مقالۀ هشتم: «تقویم جهانی اسلام» از تقویم جهانی اسلام سخن به میان آمده و چگونگی تدوین آن بیان شده است.
نویسنده، همچنین در خصوص تقویم فرقۀ بهرۀ(Bohra)اسماعیلیه، و نیز چگونگی چهار ماه متوالی ۳۰ روزه و سه ماه متوالی ۲۹ روزه، تخیّل و توهّم رؤیت هلال و لزوم استفاده از فنّاوری پیشرفته در این مسأله، توضیحاتی بیان داشته است و گوید:
… مردمانی هستند که به یقین می‌گویند هلال نو را دیده‌اند، ولی در حقیت آنها، در آن هنگام، صرفا توده‌ای ابر یا شی‌ء دیگری را مشاهده کرده‌اند؛ زیرا در آن موقع هلال در هیچ کجای آسمان نبوده است. این موضوع با نتیجۀ رصدهای ۲۵۰۰ منجّم غیر حرفه‌ای بین سالها ۱۹۸۷ و ۱۹۹۰ م که در آمریکا انجام شده هماهنگ است … در اوقاتی که ماه کاملا زیر افق بوده گزارشهایی از رؤیت آن واصل شده است به طوری که قمر در واقع در محلّ صحیح خودش گزارش نشده است و حتی گاهی ماه قبل، هنوز به پایان نرسیده است.
… امروزه با استفاده از فنّاوری مدرن نجومی می‌توان قبلا زمان تولّد هلال ماه را با اختلاف چند ثانیه محاسبه کرد. چنین زمانهایی هر سال در Ephemeris Ang ۱۰- American Astronomical Almanac (همچنین Nautical Almanac و در Indian Astronomical و منابع دیگر) منتشر می‌شود.
وضعیت تقویم نگاری در ایران
* در مقالۀ نهم: «وضعیت تقویم نگاری در ایران و مسألۀ رؤیت هلال ماه نو» نویسنده دربارۀ وضع تقویم نگاری در پنجاه سالۀ اخیر در ایران سخن گفته و بسیاری از اشتباهات و لغزشهای تقویم‌نگاران غیر متخصّص را بازگو کرده است. وی همچنین از شروط رؤیت هلال، قانون استخراج رؤیت هلال و شرح آن، و از برخی ریاضیدانان بزرگ
عالم اسلام مانند ابو ریحان بیرونی، خیام نیشابوری و خواجه نصیر الدین طوسی یاد کرده و برخی از آثار ریاضی و هیوی آنان را نام برده و افزوده است:
قوانین استخراج رؤیت هلال، نتیجۀ زحمات و تجربیات علمی و عملی صدها دانشمند هیئت و نجوم، امثال حکیم عمر خیام نیشابوری، ابو ریحان بیرونی و خواجه نصیر الدین طوسی است و بیش از هزار سال است که منجّمان از این قوانین جهت استخراج رؤیت هلال استفاده می‌کنند.
بررسی علت اختلاف در تقویمهای قمری
* در مقالۀ دهم: «چرا در تقویمهای قمری اختلاف پیش می‌آید» علت اختلاف در تقویمهای قمری به خوبی تبیین و قواعد پیش‌بینی رؤیت هلال بررسی شده و نمونه‌هایی از اختلافها در سالهای مختلف شرح داده شده و سرانجام تشکیل شورای تقویم پیشنهاد شده است.
نویسنده این مقاله با اشاره به برخی نابسامانیها در امر آغاز و پایان ماههای قمری می‌گوید:
… در تاریخ شنبه ۱۲/ ۲/ ۷۱ ش بازهم اختلاف ایجاد شد، یعنی بعضی جراید یکشنبه را اوّل ذی‌قعده اعلام کردند بعضی دوشنبه را. علّت اختلاف این بود که اوّل شوّال یک روز جلوتر از آنچه در تقویمها بود اعلام شد. بنابراین شنبه ۱۲/ ۲ که ۲۸ شوّال بود نیز ۲۹ شوّال اعلام شد و چون در تقویمها اعلام شده بود که ماه شوّال ۲۹ روزه است، بعضی که از نجوم اطلاعی نداشتند اول ذی‌قعده را هم یک روز جلوتر اعلام کردند، یعنی به جای دوشنبه ۱۴/ ۲، یکشنبه روز اوّل ذی‌قعده اعلام شد. در حالی که غروب شنبه هنوز مقارنۀ ماه و خورشید رخ نداده بود و رؤیت هلال تا حدود ۱۴ ساعت بعد از مقارنۀ ماه و خورشید محال است.
بعضی فکر می‌کنند اگر آغاز ماه قمری یک روز جلوتر اعلام شود تا آخر سال این تغییر ادامه دارد؛ یعنی تاریخ قمری به کلی یک روز جلوتر خواهد بود. ولی آغاز و انجام هر ماه قمری ثابت است و اگر در آغاز ماهی اشتباهی رخ دهد در آخر ماه درست خواهد شد و از ماه بعد تاریخ صحیح خواهد بود.
(۱) ر ک: سخنان مرحوم آیة الله خویی در بخش سوم در همین مجلّد.
ادامه دارد....
